Σαν σήμερα, το 1959, ξεκίνησε η δίκη του Μαξ Μέρτεν, ενός ονόματος συνδεδεμένου με τον τρόμο και την τραγωδία της Θεσσαλονίκης. Ο Μέρτεν, γνωστός και ως ο «χασάπης της Θεσσαλονίκης», θεωρείται υπεύθυνος για τον εκτοπισμό και την εξόντωση χιλιάδων Εβραίων της Θεσσαλονίκης κατά τη διάρκεια της ναζιστικής κατοχής. Η δίκη του, όμως, δεν έφερε την αναμενόμενη δικαίωση, αλλά αποτέλεσε ένα σημείο καμπής που ανέδειξε τις περίπλοκες πολιτικές ισορροπίες και την εξάρτηση της Ελλάδας από την Ομοσπονδιακή Δημοκρατία της Γερμανίας στη μεταπολεμική εποχή.

Μαξ Μέρτεν: Ένας Ναζί στην καρδιά της Θεσσαλονίκης

Γεννημένος το 1911, ο Μέρτεν αναρριχήθηκε γρήγορα στις τάξεις του ναζιστικού καθεστώτος, φτάνοντας σε υψηλόβαθμες θέσεις. Το 1942, εγκαταστάθηκε στη Θεσσαλονίκη, όπου του ανατέθηκε η υλοποίηση του σχεδίου για την εξάλειψη της εβραϊκής κοινότητας. Μεθοδικός και αδίστακτος, οργάνωσε τον εκτοπισμό των Εβραίων στα ναζιστικά στρατόπεδα εξόντωσης, ενώ παράλληλα καταλήστευε τις περιουσίες τους, συσσωρεύοντας αμύθητο πλούτο. Η δράση του άφησε ανεξίτηλο σημάδι στην ιστορία της πόλης και της χώρας.

Η σύλληψη, η δίκη και η αμφιλεγόμενη αποφυλάκιση του Μέρτεν

Το 1957, ο Μέρτεν επέστρεψε στην Ελλάδα, αυτή τη φορά ως υψηλόβαθμος αξιωματούχος του γερμανικού Υπουργείου Δικαιοσύνης. Αναγνωρίστηκε από επιζώντες της Κατοχής και συνελήφθη, γεγονός που προκάλεσε διπλωματική ένταση μεταξύ Ελλάδας και Δυτικής Γερμανίας. Η γερμανική κυβέρνηση άσκησε έντονες πιέσεις για την απελευθέρωσή του, απειλώντας με διακοπή της οικονομικής βοήθειας και της μετανάστευσης Ελλήνων εργατών στη Γερμανία.

Η δίκη του ξεκίνησε στις 11 Φεβρουαρίου 1959 ενώπιον του Ειδικού Στρατοδικείου Εγκλημάτων Πολέμου στην Αθήνα. Οι μαρτυρίες των επιζώντων από τη Θεσσαλονίκη ήταν συγκλονιστικές, περιγράφοντας με λεπτομέρειες τον τρόπο με τον οποίο ο Mέρτεν οργάνωσε τη μεταφορά χιλιάδων Εβραίων στα τρένα του θανάτου. Ο ίδιος, ωστόσο, αρνήθηκε κάθε ευθύνη, μεταθέτοντας την ευθύνη στην Γκεστάπο. Στις 5 Μαρτίου 1959, το δικαστήριο τον καταδίκασε σε 25 χρόνια φυλάκισης.

Παρά την ετυμηγορία, η Δυτική Γερμανία συνέχισε να πιέζει. Η κυβέρνηση του Κωνσταντίνου Καραμανλή ενέδωσε στις πιέσεις και ψήφισε νόμο που ανέστειλε τη δίωξη των εγκληματιών πολέμου. Τον Νοέμβριο του 1959, ο Μέρτεν αποφυλακίστηκε και απελάθηκε στη Γερμανία, όπου δεν εξέτισε ποτέ την ποινή του. Αντίθετα, αθωώθηκε από τα γερμανικά δικαστήρια και υποχρεώθηκε μόνο να παρουσιάζεται στην αστυνομία δύο φορές την εβδομάδα.

Πολιτικές επιπτώσεις της υπόθεσης Μέρτεν στην Ελλάδα

Η υπόθεση Μέρτεν προκάλεσε πολιτική αναταραχή στην Ελλάδα. Λίγους μήνες μετά την απελευθέρωσή του, ο ίδιος κατηγόρησε μέσω του γερμανικού τύπου τον Καραμανλή και στενούς του συνεργάτες για συνεργασία με τις γερμανικές αρχές κατοχής. Οι κατηγορίες αυτές προκάλεσαν σκάνδαλο και ένταση στη Βουλή, αλλά δεν αποδείχθηκαν ποτέ. Ο «χασάπης» της Θεσσαλονίκης πέθανε το 1971, χωρίς να λογοδοτήσει ποτέ ουσιαστικά για τα εγκλήματά του.

Ο μύθος του κλεμμένου θησαυρού των Εβραίων της Θεσσαλονίκης

Πέρα από τις εγκληματικές του πράξεις, το όνομα του Μέρτεν συνδέθηκε και με έναν αστικό μύθο που παραμένει ζωντανός μέχρι σήμερα: τον “χαμένο θησαυρό” των Εβραίων της Θεσσαλονίκης. Σύμφωνα με διάφορες εκδοχές, μέρος των πλούσιων λαφύρων του θάφτηκε σε άγνωστη τοποθεσία ή μεταφέρθηκε με υποβρύχιο στη Σάμο και από εκεί βυθίστηκε ανοιχτά της Μεθώνης. Παρά τις πολυάριθμες αποστολές εξερεύνησης, τίποτα δεν έχει βρεθεί μέχρι σήμερα.

Επιπλέον γεγονότα της 11ης Φεβρουαρίου στην ιστορία

55 μ.Χ.: Ο Τιβέριος Κλαύδιος Καίσαρας Βρετανικός, κληρονόμος της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, πεθαίνει μυστηριωδώς στη Ρώμη. Ο θάνατός του, τον οποίο πολλοί ιστορικοί αποδίδουν σε δηλητηρίαση κατ’ εντολή της Αγριππίνας, άνοιξε τον δρόμο για την άνοδο του Νέρωνα στον θρόνο.